انواع اختلالات رفتاری در کودکان

این روزها مادرها و پدرها در بین حجم انبوه اطلاعات که از منابع متفاوت به آنها می‌رسد دچار سردرگمی‌هستند: آیا رفتار کودک من طبیعی است؟ آیا من با کودک خود به درستی رفتار می­کنم؟

آنچه در این‌جا به آن می­پردازیم خلاصه‌ای از مشکلات و اختلالات رفتاری‌ است که با شیوع زیاد در کودکان رخ می­دهد و امید است که این مطلب کمک کند تا درک صحیحی از این مشکلات و اختلالات داشته باشیم و در زمانی که باید، اقدامات صحیحی را به انجام برسانیم.

اوتیسم

یکی از اختلالاتی که این روزها به‌وفور اسم آن را می­شنویم اختلال اوتیسم است. این اختلال دارای مجموعه‌ای از علائم است که حوزه‌های متفاوتی را در بر می‌گیرند: مشکل در صحبت کردن، برقراری ارتباط با دیگران و رفتارهای محدود شده و تکراری. این کودکان یا در صحبت کردن تأخیر دارند یا کلا صحبت نمی‌کنند. معمولا کودکان به طور طبیعی تا سه سالگی می‌توانند جملاتی را در حد دو یا سه کلمه بگویند، بنابراین اگر کودکی تا سن سه سالگی مهارت صحبت کردن ندارد یا تاخیر بسیار زیادی در حرف زدن وی وجود دارد، باید توسط متخصص بررسی شود. از علائم دیگر آن است که کودک نمی­تواند با دیگران دوست شود و با مراقبان خود ارتباط چشمی‌ برقرارکند و به‌نظر می‌رسد که نمی­تواند احساسات و افکار و در کل منظور دیگران را متوجه شود. ممکن است کودک به کارهای تکراری علاقه‌مند باشد و از حرکات تکراری اجسام و وسایل نیز لذت ببرد. تشخیص اختلال تا قبل از سه سالگی بسیار مهم است چرا که می­توان با انجام اقدامات درمانی به کودک کمک‌های بسیاری کرد و نیاز است که پدر و مادر به محض مشکوک شدن به این مشکل به سرعت مراجعه کنند.

بیش فعالی-کم‌توجهی

اختلال دیگر شایع در کودکی، بیش فعالی-کم‌توجهی است که مجموعه‌ای از مشکلات رفتاری را شامل می­شود و به دو شکل ممکن است بروز کند: ۱) همراه با فعالیت حرکتی زیاد از حد معمول ۲) فعالیت حرکتی در حد معمول، ولی کودک در داشتن توجه و تمرکز مشکل دارد. این کودکان ممکن است زود از کوره در بروند، عصبانی شده و با سایر کودکان درگیر شوند و یا در فعالیت‌های بسیار پرهیجان و جدید وارد شوند که همراه با خطرات بسیار است. ممکن است نتوانند صبر کنند و سریع و بدون تفکر وارد بعضی فعالیت‌ها شوند، نتوانند نوبت را رعایت کنند، وسط حرف دیگران بپرند. آنچه بسیاری از مواقع سوال پدر و مادر است این مسئله است که آیا کودک من به راستی بیش فعال است؟ ممکن است کودک در خانه مشکلاتی را نشان دهد ولی در سایر محیط‌ها چنین رفتاری وجود نداشته باشد، در چنین وضعیتی شاید علت اصلی نه در کودک بلکه در روش نظم و ترتیبی باشد که پدر و مادر در منزل اتخاذ کرده و یا در نحوه ارتباط و رفتار با کودک مشکلی وجود داشته باشد. گاهی تشخیص این موضوع برای پدر و مادر بسیار دشوار است؛ بنابراین توصیه می‌شود از یک متخصص کمک بخواهید.

اختلال رفتار مقابله‌ای

یکی از مشکلات مهم در کودکان که منجر به مشکلات ثانویه نیز می‌شود اختلال رفتار مقابله‌ای است. در این اختلال کودک رفتارهای پرخاشگرانه و مقابله جویانه‌ای با بزرگترها دارد. این کودکان به‌سرعت از کوره در می‌روند، اغلب عصبانی هستند، با بزرگترها جر و بحث و دعوا می‌کنند، معمولا تن به قوانین نمی­دهند، در پی آزار دیگران هستند و در صورتی که اشتباهی مرتکب شوند تقصیر را به گردن دیگران می‌اندازند. تمام موارد بالا باعث می‌شود که پدر و مادر نیز از این کودکان عصبانی شده و رفتار‌های تنبیهی مقابل‌شان اتخاذ کنند که منجر به پیچیده شدن روابط و مشکلات می­شود. اغلب، مراجعه پدر و مادر و تشخیص اختلال، همراه با آموزش روش‌های مناسب ارتباطی با کودک در حل این مشکل اثرگذار است.

اضطراب جدایی

اختلال اضطراب جدایی یکی از مشکلاتی است که بین کودک و مادر رخ می­دهد به‌طوری‌که کودک به مادر می‌چسبد. او ترس­هایی مبنی بر آسیب دیدن و رها شدن دارد. از این‌رو تلاش می‌کند تا در کنار مادر باشد و از او دور نشود. به طور مثال شب‌ها اصرار دارد که در کنار مادر بخوابد، تنها در جایی نمی­ماند و گاهی مدرسه یا مهدکودک رفتن کودک نیز منوط به حضور مادر می­شود. در بعضی موارد در صورتی که مادر نتواند در کنار کودک باشد کودک نیز در آن محل‌ها نمی­ماند و به طور مثال دیگر مدرسه نمی­رود. کودک برای جلوگیری از تنها ماندن ممکن است شکایت‌های متعددی مثل دل‌درد، سردرد و غیره بکند تا همیشه از کنار مادر بودن، مطمئن شود.

فوبیا

ترس‌های ویژه در سنین مختلف می­توانند طبیعی باشند به طور مثال تا سن ۶ ماهگی، کودک از صداهای بلند و اجسامی‌ که سریع حرکت می­کنند می­ترسد، تا یک سالگی از غریبه‌ها وحشت دارد، تا پنج سالگی از حیوانات، طوفان، تاریکی و دوری از پدر و مادر می­ترسد، در سنین ۳ تا ۵ سالگی از ارواح و هیولاها وحشت دارد، در سنین دبستان از تنبیه شدن، خون‌ریزی و شکست خوردن و در سنین بالاتر از امتحانات و شرمندگی در میان جمع ترس دارد. اگر ترس‌های کودک بسیار شدید، غیر قابل کنترل و طولانی شوند به‌طوری ‌که در انجام کارهای عادی و روزمره اختلال ایجاد کنند، باید توجه ویژه‌ای به آنها کرد.

اختلال اضطرابی منتشر

یکی دیگر از اختلالات که با رفتار‌های اضطرابی مشخص می­شود «اختلال اضطرابی منتشر» است، این کودکان دائم نگران و اغلب خجالتی و کمال‌گرا هستند. به رفتار خود و کفایت‌شان بسیار شک می‌کنند و خودشان را سرزنش می­کنند. سعی می‌کنند جدی باشند و در ارتباط با بزرگترها بسیار مطیع‌اند و ممکن است این رفتارشان توسط پدر و مادر و معلمان تشویق هم بشود. در این کودکان بعضی رفتارها مثل ناخن جویدن، کندن موها، مکیدن شصت و نیز شکایت‌های جسمی‌ مثل دل‌درد و سردرد شایع است.

شب‌ادراری

اغلب کودکان پس از سنین دو سه سالگی قادرند که رختخواب خود را خیس نکنند، ممکن است به شکل طبیعی و به صورت گاه‌به‌گاه مثلا وقتی کودک خیلی خسته است و در خواب بسیار عمیقی است، شب‌ادراری رخ دهد که به مرور زمان و با رشد تکاملی بیشتر در کودکان این مسئله نیز حل می­شود. با این همه اگر شب‌ادراری به شکل مکرر رخ داد بایستی توجه ویژه‌ای به آن کرد. شب‌ادراری از مشکلاتی است که ممکن است منجر به رفتارهای نامناسب با کودک شود؛ مثلا پدر و مادر سعی کنند که کودک را شرمنده یا خجالت‌زده کنند، چنین رفتارهایی به شدت نهی می­شود و نه‌تنها کمکی به رفع مشکل نمی­کند بلکه به کودک آسیب روانی وارد می­کند. مشکل شب‌ادراری دلایل متعددی دارد از دلایل پزشکی گرفته تا دلایل تکاملی و عاطفی. برای جلوگیری از هرگونه آسیب‌ احتمالی روانی، ارتباطی و رشدی، مراجعه به متخصص جهت درمان اصولی این اختلال ضروری است.

قشقرق

قشقرق یکی از رفتار‌هایی است که پدر و مادر را بسیار آزار می‌دهد ولی در سنین دو تا سه سالگی که کودک در حال تمرین مستقل شدن است با شیوع زیاد رخ می­دهد. پدر و مادر باید این قشقرق‌های نرمال را در دوران رشد کودک تحمل کنند تا دوره آن سپری شود و در عین حال به‌صورت مناسب از نظر رفتاری به آنها پاسخ داده شود تا به تدریج رفع شوند. با این‌حال درصورتی ‌که چنین رفتارهایی در سنین بالاتر با شدت زیاد رخ دهد، بسیار محتمل است که کودک آموخته باشد که با انجام این رفتارها به اهدافش می­رسد و توجهی که در جستجوی آن است را دریافت می­کند. لذا بسیار اهمیت دارد که پدر و مادر در هنگام مشاهده چنین رفتارهایی از تکنیک‌های برخورد مناسب اطلاع داشته و به دقت آنها را به کار بندند تا شدت و مدت رفتار را کاهش دهند.

تشخیص یک اختلال

نکته مهم دانستن این مطلب است که مجموعه‌ای از علایم، ملاک تشخیص یک اختلال است و نه تک علامت‌های کوچک در یک کودک که از سایر جهات رفتار سالمی‌ دارد. نکته‌ای که باید در مورد تک علامت­‌هایی که گاه بروز می‌کنند مانند قشقرق بدانیم به خاطر سپردن این مسئله است که پدر و مادر باید در جست‌وجوی علت بروز چنین رفتارهایی باشند و اینکه چه واکنشی برای مقابله با این رفتارها می­توان اتخاذ کرد. همچنین اگر پدر و مادر از ابتدای رشد کودک از «روش‌های مناسب فرزند‌پروری» مطلع باشند و از آنها در پرورش کودک استفاده کنند به میزان بسیار زیادی از بروز این رفتارها جلوگیری خواهد شد. بعضی رفتارهای خاص ممکن است بدون اینکه پدر و مادر در آنها نقشی داشته باشند ایجاد شوند به طور مثال مکیدن انگشت شصت، لکنت زبان، دندان قروچه، ناخن جویدن، انگشت در بینی کردن، کندن موها، تکان دادن بدن، صدا درآوردن، تیک‌های ماهیچه‌ای و … که در بسیاری از این موارد مانند تیک می­توان با مراجعه به روان‌پزشک و درمان دارویی و همچنین به‌کار بستن روش‌های روان‌درمانی، آنها را درمان کرد.

 تک‌علامت‌های مهم

گاهی ممکن است مشکلاتی در رفتار کودکان بروز کند که به شکل تک علامت هم بسیار مهم هستند و باید به آن‌ها توجه ویژه کرد:

• رفتار‌های آسیب‌رسان به خود؛ به طور مثال خود را به جایی بکوبد(سرش را به جایی بکوبد)، خودش را گاز بگیرد و یا به بدنش آسیب بزند.
• صحبت کردن از کشتن خود و گرفتن ژست خودکشی(به طور مثال به قصد پریدن به لبه پنجره برود) به خصوص اگر همراه با خلق افسرده یا عصبانی، گریه کردن، مشکل در خواب و اشتها باشد.
• کودکی که به طور واضح رفتار­هایی نشان می‌دهد که برای دیگران خطر دارد به طور مثال به سایر کودکان آسیب می­زند، حیوانات را آزار و اذیت می­کند، به محل‌های بسیار خطرناک می­رود، آتش روشن می­کند و غیره.

کودکی که به کرات لباس‌های جنس مخالف خود را می­پوشد، اسم مرتبط با جنس مخالف روی خود می­گذارد و از پوشیدن لباس مرتبط با جنس خود بسیار ناراحت شده و اغلب از فعالیت‌های مرتبط با جنسیت خود بیزار است و مشکلات بسیاری در قانع کردن وی برای پرداختن به این فعالیت‌ها وجود دارد. همچنین کودکی که رفتارهای غیر عادی جنسی از خود نشان می­دهد.