اختلال پانیک یا حمله هراس یکی از انواع اختلالات اضطرابی است. اختلالات اضطرابی به مجموعه ای از اختلالات گفته می شود که ویژگی اصلی آنها وجود ترس و اضطراب شدید است. حالت ترس عبارت از نوعی پاسخ هیجانی از سوی سیستم عصبی است که در مقابل محرک تهدیدزای فوری داده می شود.
این پاسخ اغلب به صورت واکنش گریز می باشد. از سوی دیگر حالت اضطراب حالتی است که از بسیاری جهات مانند نوع تغییرات فیزیولوژی در جسم با ترس شباهت دارد. تفاوت مهم حالت های هیجانی ترس و اضطراب در نوع محرک هایی است که این حالت ها را برانگیخته می نمایند. به عبارت دیگر در حالت ترس محرک های ایجاد کننده کاملا مشخص و آشکار هستند در حالی که در حالت اضطراب محرک های ایجاد کننده آشکار نمی باشند و یا به صورت مبهمی وجود دارند.
در طبقه بندی های مختلف مربوط به اختلالات روانشناختی انواع مختلفی از اختلالات اضطرابی ذکر شده است. از جمله اختلالات اضطرابی که در طبقه بندی های فوق ذکر شده است می توان به اختلال پانیک، اختلال اضطراب منتشر، اختلال اضطراب جدایی و اختلال فوبیای خاص اشاره نمود .
علائم اختلال پانیک
علامت عمده اختلال پانیک یا حمله هراس تجربه مکرر حالتی است که حمله پانیک نامیده می شود. حالت حمله پانیک در بیماران مبتلا به اختلال پانیک معمولا به صورت غیر قابل انتظار می باشد. مفهوم غیر قابل انتظار بودن حمله پانیک به این معنا است که این حمله می تواند در هر موقعیت و یا هر زمانی رخ دهد. حمله پانیک عبارت است از تجربه حالت های شدید نگرانی و اضطراب که همراه با تجربه علایمی مانند افزایش میزان ضربان قلب، افزایش میزان آهنگ تنفس، احساس گرم شدن بدن، احساس از دست دادن کنترل، احساس مسخ شخصیت (احساس غیر واقعی بودن خود)، احساس مسخ واقعیت (احساس غیر واقعی بودن محیط) و احساس خفگی می باشد. علایم مختلف حالت حمله پانیک در طول ۱۰ دقیقه به اوج خود می رسد و سپس کاهش می یابد.
برخی از مواد مانند کافئین می توانند در افزایش خطر ظاهر شدن حمله پانیک نقش داشته باشند. ماده کافئین نوعی ماده محرک زا است و در برخی از نوشیدنی ها مانند قهوه به مقدار زیادی وجود دارد. نتایج پژوهش ها در این زمینه نشان می دهد افزایش ماده کافئین در مغز می تواند خطر ظاهر شدن حمله پانیک را افزایش دهد. همچینن افزایش میزان دی اکسید کربن نیز می تواند در افزایش خطر ظاهر شدن حمله پانیک نقش داشته باشد.
اشخاصی که مبتلا به اختلال پانیک می باشند علاوه بر تجربه مکرر حملات پانیک در مورد امکان تجربه حمله پانیک در آینده نیز نگرانی شدیدی دارند.
اگرچه حمله پانیک علاوه بر اختلال پانیک در برخی دیگر از اختلالات روانشناختی مانند اختلال وسواسی – اجباری و یا اختلال اضطراب منتشر نیز رخ می دهد اما برای تشخیص اختلال پانیک تجربه حمله پانیک علامتی اساسی است و یکی از ملاک های لازم برای تشخیص اختلال پانیک وجود حداقل یک حمله پانیک در طول یک ماه می باشد .
در اشخاص مبتلا به اختلال پانیک احتمال ابتلا به برخی از اختلالات روانشناختی در مقایسه با سایر اشخاص بیشتر است. نتایج برخی از برآوردها نشان می دهد که حدود ۷۰ درصد از مبتلایان به اختلال پانیک به یکی دیگر از انواع اختلالات روانشناختی مبتلا هستند.
سایر انواع اختلالات اضطرابی مانند اختلال اضطراب منتشر، اختلال فوبیای خاص، اختلال افسردگی و اختلال وابستگی به مواد از شایع ترین اختلالات روانشناختی است که مبتلایان به اختلال پانیک امکان دارد در خطر ابتلا به آنها باشند.
یکی از ویژگی های مهم اشخاص مبتلا به اختلال پانیک شکایات جسمانی زیاد آنان است. در برخی از مواقع میزان این شکایات جسمانی به حدی زیاد است که تبدیل به حالت خود بیمارانگاری می گردد.
علایم حالت خود بیمارانگاری به صورت نگرانی زیاد و در برخی اوقات اعتقاد به ابتلا به یک یا چند نوع بیماری جسمانی است. شخصی که علایم خود بیمارانگاری دارد به هر نوع درد و یا علامت جسمانی حساس می باشد و وجود کوچک ترین نشانه از ناراحتی جسمانی می تواند سبب گردد که وی به پزشک مراجعه نماید.
اگرچه میزان شیوع اختلال پانیک چندان زیاد نیست اما درصد بالایی از مردم در موقعیت های مختلف حالت حمله پانیک را تجربه می کنند. بر اساس برخی از برآوردهایی که در این زمینه انجام گرفته است حدود ۱۲ درصد از مردم در موقعیت های مختلف و بخصوص زمانی که مبتلا به اختلالاتی مانند اختلال اضطراب منتشر، اختلال وسواسی- جبری و اختلال اضطراب اجتماعی هستند در خطر تجربه حمله پانیک قرار دارند.
میزان شیوع اختلال پانیک در کشورهای صعنتی بالاتر از سایر کشورها است. بر اساس نتایج برخی از پژوهش ها در مورد شیوع اختلال پانیک در کشورهای مختلف، این میزان به طور متوسط سه و نیم درصد است.
اگرچه ابتلا به اختلال پانیک در هر سنی امکان دارد رخ دهد اما در بسیاری از مواقع زمان ابتلا به این اختلال در سنین آغاز بزرگسالی می باشد.
بیشتر بخوانید : مشاوره اضطراب ، درمان اضطراب ، درمان افسردگی
نقش عوامل ژنتیکی
عوامل ژنتیک و محیطی در افزایش خطر ابتلا به اختلال پانیک نقش دارند. نقش عوامل ژنتیک در افزایش خطر ابتلا به اختلال پانیک به کمک پژوهش هایی که بر روی دو قلوها انجام گردیده مورد اثبات قرار گرفته است. بر اساس نتایج این پژوهش ها در بین دو قلوهای یکسان میزان همایندی (احتمال ابتلای هر دو قلوها) به اختلال پانیک به صورت معناداری بالاتر از این میزان در بین دوقلوهای غیر یکسان است.
همچینن نتایج پژوهش ها نشان داده است که میزان خطر ابتلا به اختلال پانیک در بین اعضای خانواده هایی که یکی از اعضای آنها مبتلا به اختلال پانیک می باشد به صورت معناداری بالاتر از این میزان در سایر خانواده ها است. (۱۰ درصد در برابر ۳ درصد).
بررسی هایی که بر روی میزان فعالیت های مغزی مبتلایان به اختلال پانیک انجام گرفته است نشان داده است که در مبتلایان به اختلال پانیک میزان فعالیت ناحیه هیپوکامپ افزایش یافته است. ناحیه هیپوکامپ یکی از بخش های درونی مغز است و این بخش در ناحیه لیمبیک (Limbic) مغز قرار گرفته که در ظاهر شدن و کنترل هیجانات نقش مهمی دارد.
در ارتباط با علل ابتلا به اختلال‌پانیک نظریه های مختلفی ارایه شده است. یکی از معروف ترین این نظریه ها، نظریه رفتاری ماور (Mower ) می باشد. بر اساس این نظریه حالت شرطی شدن کلاسیک و حالت شرطی شدن کنشی در ابتلا به اختلال پانیک نقش دارند. حالت شرطی شدن کلاسیک به حالتی گفته می شود که در این حالت همراه شدن محرکی بی اثر با محرکی که پاسخ ایجاد می کند سبب می شود که محرک بی اثر پاسخی مشابه با پاسخ اصلی را ایجاد کند و حالت شرطی شدن کنشی حالتی است که بر اساس آن میزان انجام رفتارهایی که مورد تقویت قرار می گیرند افزایش می یابد.
همچینن بر اساس حالت شرطی شدن کنشی انجام رفتارهایی که سبب دوری شخص از درد و رنج می گردد می تواند افزایش یابد. بر اساس نظریه رفتاری ماور حالت ترس و اضطراب از طریق حالت شرطی کلاسیک ایجاد می گردد و از طریق حالت شرطی کنشی (حالت تقویت منفی) ادامه می یابد.
بررسی تاریخچه زندگی اشخاصی که مبتلا به اختلال‌پانیک می باشند نشان می دهد که حدود ۵۰ درصد آنان در دوره کودکی مبتلا به نوعی اختلال اضطرابی (مانند اختلال اضطراب جدایی و یا اختلال فراگیر) می باشد.
درمان اختلال پانیک به کمک دارو درمانی و درمان شناختی – رفتاری انجام می گیرد. برای درمان دارویی اختلال پانیک به طور عمده از داروهای ضد افسردگی و ضد اضطرابی استفاده می شود. داروهای ضد افسردگی که برای درمان اختلال پانیک مورد استفاده قرار می گیرد شامل داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای، داروهای اختصاصی بازدارنده بازجذب سروتونین (SSRI) و داروهای بازدارنده مونو امین اکسیدها (MAOI) می باشد. داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای شامل داروهایی مانند داروی ایمی پرامین و داروی آمی تریپ تیلین می باشد. مشکل عمده تجویز این داروها در درمان اختلال پانیک بالا بودن عوارض جانبی آنها می باشد.
داروهای SSRI در مقایسه با داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای کاربرد بیشتری در درمان اختلال پانیک دارند. اگرچه نتایج بررسی ها نشان می دهد که میزان کارآمدی داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای با میزان کارآمدی داروهای ضد افسردگی SSRI در سطح تقریبا یکسانی قرار دارد اما به علت میزان عوارض پائین تری داروهای ضد افسردگی SSRI ، این داروها به میزان بیشتری برای درمان اختلال پانیک مورد استفاده قرار می گیرد. برای تجویز این داروها دستور روانشناس ماهر لازم است.
در درمان اختلال پانیک داروهای بازداری کننده مونو امین اکسیداز (MAOI) در مقایسه با داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای و SSRIها میزان کارآمدی کمتر دارند و نیز میزان عوارض دارویی بیشتری را ایجاد می نمایند. در برخی از اوقات روانپزشکان ترجیح می دهند که در درمان اختلال پانیک به جای استفاده از داروهای ضد افسردگی و یا در کنار استفاده از داروهای ضدافسردگی از داروهایی که در دسته بنزودیازپین ها قرار دارند نیز استفاده نمایند. داروهایی که در دسته داروهای بنزودیازپینی (مانند داروی آلپروزولام یا داروی دیازپام) قرار دارند خاصیت آرامبخشی دارند و میزان سطح اضطراب را نیز کاهش می دهند . یکی از عوارض مهم داروهای بنزودیازپینی ایجاد حالت وابستگی و علایم ترک دارو است .
درمان شناختی _ رفتاری یکی از درمان های مهم برای درمان اختلال پانیک است و در بسیاری از مواقع از این درمان به عنوان درمان اصلی برای اختلال پانیک مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از علل گسترش کاربرد درمان شناختی _ رفتاری در درمان اختلال پانیک کوتاه مدت بودن آن است.
درمان شناختی _ رفتاری در مقایسه با سایر انواع روان درمانی ها درمانی کوتاه مدت است و تعداد جلسات آن مابین ۱۲ الی ۱۵ جلسه می باشد. زمانی که از درمان شناختی – رفتاری برای درمان اختلال پانیک استفاده می شود مجموعه ای از تکنیک های رفتاری و شناختی به کار گرفته می شود. برای آغاز درمان شناختی _ رفتاری اختلال پانیک، مراجع باید از چند خصوصیات مانند شدت علایم در سطح خفیف تا متوسط، میزان تحصیلات تا اول دبیرستان و رضایت برای انجام درمان برخوردار باشد.
قبل از آغاز درمان شناختی – رفتاری با کمک مصاحبه و مشاهده و سایر وسایل ارزیابی علایم و مشکلات مراجع مورد بررسی قرار می گیرد. و بعد از اتمام ارزیابی از تکنیک های رفتاری و شناختی که به کار بردن آنها می تواند علایم اختلال پانیک را کاهش دهد استفاده می شود. اگرچه در درمان شناختی – رفتاری نوع تکنیک های شناختی و رفتاری که برای درمان اختلال پانیک به کار می رود تا اندازه ای با توجه به نتایجی که از مرحله ارزیابی به دست آمده است متفاوت است اما در بیشتر مواقع درمانگران شناختی – رفتاری ترجیح می دهند برای درمان اختلال پانیک از مجموعه تکنیک های زیر استفاده نمایند:
الف :تکنیک مواجهه (Exposure)
تکنیک مواجهه یکی از تکنیک های مهم رفتاری است که درمانگران شناختی – رفتاری از آن علاوه بر درمان اختلال پانیک برای درمان برخی از انواع دیگر اختلالات اضطرابی مانند اختلال فوبیای خاص و اختلال اضطراب منتشر و اختلال وسواسی _ اجباری نیز استفاده می نمایند.
بیماری که مبتلا به اختلال‌پانیک است در فرایند درمان شناختی _ رفتاری به کمک تکنیک مواجهه یاد می گیرد با محرکی که دائما تلاش دارد از روبرو شدن با آن اجتناب کند روبرو گردد. نظریه پردازانی که در مورد علت کارآمد بودن تکنیک مواجهه نظریاتی را ارایه داده اند اعتقاد دارند روبرو شدن مکرر با محرک های اضطراب زا و یا ناراحت کننده می تواند سبب شود که مغز انسان بتواند تجزیه و تحلیل بهتری از محرک های اضطراب زا به عمل آورده و در نتیجه درجه اضطراب زا یا ناراحت کننده بودن آن محرک ها را کمتر ارزیابی کند. درمانگران شناختی – رفتاری اعتقاد دارند برای آنکه روش مواجهه بتواند میزان کارآمدی بهتری داشته باشد رعایت اصول زیر لازم است:
_ تدریجی بودن روبرو شدن با محرک اضطراب آور: درمانگران شناختی، رفتاری اعتقاد دارند روبرو شدن تدریجی با محرک اضطراب آور و ناراحت کننده می تواند احتمال موفقیت این تکنیک و احتمال ترک درمان از سوی مراجع را کاهش دهد .
_ بیان علل کارآمد بودن اجرای روش مواجهه: ثابت شده است زمانی که درمانگر شناختی، رفتاری علل کارآمد بودن تکنیک مواجهه را به زبان ساده بیان می نماید مراجع انگیزه بیشتری برای اجرای تکنیک را پیدا خواهد نمود.
_ استفاده از تکنیک مواجهه تجسمی: زمانی که مراجع به علت سطح اضطراب و ترس بالا از روبرو شدن با محرک اضطراب زا و یا ناراحت کننده به شدت اجتناب می نماید درمانگر شناختی، رفتاری می تواند استفاده از تکنیک مواجهه تجسمی را پیشنهاد نماید. استفاده از تکنیک مواجهه تجسمی سبب می شود که میزان سطح اضطراب مراجع به هنگام روبرو شدن با محرک اضطراب زا و یا ناراحت کننده در مقایسه با زمان مواجهه واقعی کمتر باشد.
تکنیک بازسازی شناختی
تکنیک بازسازی شناختی یکی از تکنیک هایی است که درمانگران شناختی، رفتاری از آن در درمان اختلالات مختلف روانشناختی و از جمله اختلال پانیک استفاده می نمایند. فلسفه ابداع و کاربرد تکنیک بازسازی شناختی در درمان اختلالات مختلف روانشناختی بر روی این اصل استوار است که عامل خطای شناختی علت اصلی ایجاد و تداوم بسیاری از اختلالات روانشناختی و از آن جمله اختلال پانیک می باشد.
بیشتر بخوانید : روان درمانگر تحلیلی
در جریان اجرای تکنیک بازسازی شناختی درمانگر شناختی، رفتاری ابتدا روش های شناسایی افکار خودکار منفی را با کمک توصیف خصوصیات افکار خودکار منفی (مانند حالت محتوای منفی این افکار، احتمال بالا برای روبرو شدن با این افکار در موقعیت های مختلف و مورد قبول قرار گرفتن این افکار توسط شخص در اکثر مواقع) آموزش می دهد و سپس روش های مقابله با افکار خودکار منفی (مانند زیر سوال بردن این افکار و یا تلاش برای به خاطر آوردن افکار متفاوت با این افکار) را به مراجع آموزش می دهد.
