اضطراب امتحان چیست که پس از گذشتن سال‌ها از دوران مدرسه، هنوز گاهی خواب امتحان و آزمون می‌بینیم؟
اصولاً کل زندگی یک امتحان است. امتحان یعنی ارزیابی شدن و از عهده کاری بر آمدن، کاری که چون یک وظیفه بر گردن ماست. گستره این امتحان می‌تواند از امتحانات مدرسه باشد تا انجام دادن یک کار در منزل. بنابراین، هر گاه وظیفه‌ای داریم و نگران این هستیم که چگونه از عهده آن برآییم، دچار اضطراب می‌شویم. امتحان مدارس و دانشگاه خیلی مشخص‌تر است، چون یک ارزیابی عینی است و نمره دارد. علاوه بر اضطرابی که وظایف به ما تحمیل می‌کنند، خود ارزیابی شدن نیز اضطراب‌آور است. بنابراین، همه عوامل اضطراب‌زا در امتحان وجود دارد: ارزیابی می‌شوید و این ارزیابی منجر به یک قضاوت می‌شود. در ضمن، اگر از پس امتحانات مدارس برنیایید، به مراحل بعد راه پیدا نمی‌کنید. همین موضوع هم بر اضطراب شما می‌افزاید.
مرز اضطراب بهنجار و نابهنجار چیست؟
معمولاً اضطراب به میزان کم می‌تواند مفید هم باشد و کارآمدی ما را افزایش دهد، چرا که فرد را به فکر و برنامه‌ریزی هدفمند وامی‌دارد. اما اگر اضطراب از مقداری فراتر رود، ممکن است فرد را دچار مشکل کند. پس، می‌توان گفت اضطراب تا جایی که باعث افزایش کارآمدی می‌شود بهنجار است و اگر کارآمدی را کاهش دهد، ناهنجار است. این کارآمدی باید در سه حوزه شناختی، عاطفی و رفتاری بررسی شود. برای شناخت اضطراب در خود، فرزند یا دانش‌آموز باید به این سه حوزه بپردازیم. مثلاً ممکن است دانش‌آموزی با نمره یا رتبه عالی از نظر عاطفی شدیداً دچار مشکل باشد، یعنی غمگین باشد و از چیزی لذت نبرد، و از لحاظ شناختی هم دائماً نگران نمره و رتبه‌اش باشد. این فرد با اینکه جنبه رفتاری یعنی نمره عالی را دارد، از لحاظ عاطفی و شناختی خوشحال و آسوده نیست؛ پس، اضطرابش کارآمد و بهنجار نیست. معلمان خیلی خوب می‌توانند اضطراب کارآمد را از ناکارآمد تشخیص دهند. آن‌ها با دیدن چهره دانش‌آموزان‌شان می‌توانند به حال آنان پی ببرند، اما متأسفانه در مدارس ما بیشتر بر جنبه آموزشی تأکید می‌شود، آن هم با روش‌های غیراکتشافی و بیشتر حفظ کردن. حل مشکلات اضطرابی بیشتر به پرورش دانش‌آموزان مربوط می‌شود.
نقش والدین در افزایش اضطراب دانش‌آموزان چیست؟
بگذارید با مثال پاسخ دهم. گاهی خانواده‌هایی با این مشکل به ما مراجعه می‌کنند که فرزندشان وقت کمی را در خانه درس می‌خواند. پس از بررسی اولیه، مشخص می‌شود که این فرزند اتفاقاً نمرات خوبی می‌گیرد. سؤال این است که این بچه، با این نمرات، باید بیشتر درس بخواند که چه اتفاقی بیفتد؟! باید دید اصلاً هدف از درس خواندن چیست. وقتی دانش‌آموز کارایی خوبی دارد، طبیعتاً دیگر جای نگرانی نیست. پس، والدین باید هدف درس خواندن را بدانند و سپس بررسی کنند که آیا فرزندشان به آن هدف نزدیک است یا خیر. اگر نزدیک بود، فشار آوردن به او لازم نیست، وگرنه باید بررسی شود که دلیل درس نخواندن دانش‌آموز چیست. جوّ متشنج خانواده، فشارهای بی‌مورد والدین، شرایط مدرسه، رابطه مخدوش با معلم، کشش هوشی دانش‌آموز یا اختلالات یادگیری همه می‌توانند از علت‌های درس نخواندن دانش‌آموزان باشند. اول از همه، والدین نباید اضطراب خود را به فرزندان‌شان منتقل کنند؛ سپس، باید اضطراب فرزندشان را سبب‌شناسی کنند و آن سبب‌هایی را که به خودشان مربوط است، با کمک متخصصان حل کنند.
واقعاً می‌توان انتظار داشت افرادی که به هم نزدیک‌اند، چه از لحاظ روانی و چه فیزیکی، از حال هم خبردار نشوند و اضطراب و حالات دیگرشان به هم منتقل نشود؟ اینکه والدین سعی کنند اضطراب خود را پنهان کنند خودش نمی‌تواند اضطراب‌آور باشد؟
موافقم که والدین نمی‌توانند اضطراب خود را کاملاً پنهان کنند و بالأخره از رفتار یا گفتارشان مشخص می‌شود که مضطرب‌اند و فرزندان هم متوجه این اضطراب می‌شوند. این روند باید زیربنایی بررسی شود. والدین باید به درون خود مراجعه کنند و دلیل اضطراب را بیابند. گاهی اضطراب به دوران کودکی خود والدین مربوط است، مثل وقتی که می‌خواهند آرزوهای خود را با فرزندان‌شان جبران کنند. بعضی از والدین هم فکر می‌کنند که اگر فرزندشان نمره خوبی بگیرد، مادر یا پدر خوبی محسوب می‌شوند. گاهی هم این اضطراب از بیرون به والدین تحمیل می‌شود، مثل وقتی که مدرسه به دلیل کم‌کاری فرزند به والدین اخطار می‌دهد. پس، والدین بعد از شناخت دلیل اضطراب‌شان باید آن را رفع کنند تا دیگر اضطرابی نباشد که آن را انتقال دهند یا بخواهند پنهان کنند.
با تغییر نظام ارزشیابی مدارس در مقاطع پایین‌تر، نمره از کارنامه‌ها حذف شده است و به جای آن رتبه‌بندی‌هایی اعمال می‌شود. نظرتان در مورد این تغییر چیست؟
تفاوت بین نمره‌های ۱۸، ۱۹ و ۲۰ عملاً خیلی کم است و ممکن است کسی بر اثر یک اشتباه یا بی‌دقتی سؤالی را جواب ندهد و به همین دلیل، برچسب نمره به او زده شود. این اتفاق به‌خصوص در مدارسی که رقابت زیادی در آن‌ها حاکم است، باعث اضطراب می‌شود. بعضی والدین هم وقتی معدل فرزندشان از ۵/۱۹ به ۱۹ کاهش می‌یابد، فکر می‌کنند فرزندشان دچار افت تحصیلی شده است. به همین دلیل، ساختار جدید ارزشیابی بهتر از نمره‌دهی سابق است.
به نظرتان، دانش‌آموزی که بر اثر بی‌دقتی سؤالی را جواب نداده با دانش‌آموزی که با دقت بالا به همه سؤال‌ها جواب داده است تفاوت ندارد؟
معلم می‌تواند وقتی برگه دانش‌آموزان را تصحیح می‌کند ببیند که ایرادهای دانش‌آموزان از چیست و ندانستن و یاد نگرفتن را از بی‌دقتی تفکیک کند. در ضمن، توانایی ما در زمینه‌های مختلف متفاوت است. اما دادن نمره گاهی این پیام را می‌دهد که ما ناتوانیم. در مدارسی که دانش‌آموزان با نمره‌هایشان رتبه‌بندی می‌شوند و شاگرد اول و دوم و… تعیین می‌شود، معمولاً بیشتر دانش‌آموزان، حتی آن‌هایی که نمرات خوبی گرفته‌اند، خوشحال نیستند، چون در رقابت شکست خورده و مقایسه شده‌اند.
