از دیر باز تاکنون موضوع عقب ماندگی کودکان یا به عبارتی نارسایی رشد قوای ذهنی مطرح بوده موضوع جدیدی نبوده و مهم تلقی می گردد. استنباط عوام از عقب ماندگی کودکان غلط بوده و تصورمی نمودند که عقب ماندگی ذهنی همانند یک مرض بوده و میتوان از شخصی به شخص دیگر سرایت نموده و یا مانند سل و آبله و سرخجه قابل انتقال در میان کودکان می باشد. در نتیجه برای سالم زیستی این افراد را تحمل می کردند یا آنها محبوس نموده و دسته ای را به مرگ محکوم می نمود.
چگونه تشخیص داده می شود که کودکمان به عقب ماندگی ذهنی مبتلا است؟
میزان هوش کودک اگر بیشتر از ۸۵ باشد، نرمال و طبیعی در نظر گرفته می شود و عدد هوش کودک بین ۷۱ تا ۸۴ به عنوان مرزی طبقه بندی می شود. معمولا بر اساس سه مشخصه اصلی عقب ماندگی کودکان تشخیص داده می شود.
- شروع بیماری قبل از ۱۸ سالگی باشد.
- میزان هوش کودک کمتر از ۷۰ باشد.
- ضعف مهارت های انطباقی (برقراری ارتباط با دیگران، مراقبت از خود، مهارت های اجتماعی، عملکرد تحصیلی در مدرسه، حفظ بهداشت و ایمنی فردی و کار کردن)
پیشنهاد می کنیم بخوانید: با کودک عقب مانده چگونه باید رفتار کرد ؟
راه تشخیص عقب ماندگی کودکان
با بررسی های بالینی و آزمایشگاهی می توان علت ۵۰ تا ۷۰ درصد موارد عقب ماندگی ذهنی را تشخیص داد. علت بروز عقب ماندگی کودکان نیز شامل موارد زیر می باشند.
چند نوع عقب ماندگی ذهنی وجود دارد؟
بر اساس اینکه میزان هوش کودک چقدر باشد، چهار نوع عقب ماندگی ذهنی طبقه بندی می شود
- عقب ماندگی ذهنی خفیف: بهره هوشی یا IQ از ۵۵-۵۰ تا ۷۰
- عقب ماندگی ذهنی متوسط: بهره هوشی یا IQ از ۴۰-۳۵ تا ۵۵-۵۰
- عقب ماندگی ذهنی شدید: بهره هوشی یا IQ از ۲۵-۲۰ تا ۴۰-۳۵
- عقب ماندگی ذهنی بسیار شدید: بهره هوشی یا IQ کمتر از ۲۵-۲۰
طبق دسته بندی پنیل بنیانگذار روانپزشکی جدید او بیماران روانی را به ۴ دسته تقسیم کرد
- ملانکولی یا مالیخولیا
- مانی یا جنون شور و شوق
- جنون
- عقب ماندگی ذهنی
عوامل عقب ماندگی کودکان
عوامل متعددی وجود دارد که باعث بروز عقب ماندگی کودکان می شود. برای سهولت بیشتر، علل عقب ماندگی کودکان رامی توان به سه مرحله در رابطه با تولد کودک تقسیم نمود.
- علل قبل از تولد: که شامل عوامل ژنتیکی و مادر زادی میباشد .
- عوارض هنگام تولد: که شامل عارضه های زمان تولد می باشد .
- علل بعد از تولد: که شامل بیماریهای مختلف، تصادفات و ضایعات گوناگون عصبی و مغزی و عوامل محیطی و فرهنگی می باشد .
پیشنهاد می کنیم بخوانید: تاثیرات منفی کتک زدن کودکان
عوامل مؤثر در عقب ماندگی ذهنی کودکان قبل از تولد
- عفونتها، مسمومیتها، عوامل مکانیکی مانند ضربه، عوامل کروموزومی ناشناخته، اشعه ایکس و … عامل مهمی در بروز عقب ماندگی ها می باشند.
- شکی نیست که رشد جنین از بدو تشکیل تحت تاثیر شرایط بدنی و روانی مادر قرار می گیرد. طبق گفته دکتر آرنولد گزل اهمیت حوادث دوران نسبتاً کوتاه بارداری از حوادث دوران زندگی کمتر نیست و آثار عوامل ارث در رشد و تکامل هوش و شخصیت زیاد تاکید می کند و عقیده دارد که کودکان همانطوری هستند که بدنیا آمده اند. هر کودک با دیگر کودکان فرق دارد و لو اینکه در محیط یکنواخت زندگی کرده باشد وی بهیج وجه اثر عوامل محیطی را انکار نمی کند.
در مرحله زندگی داخل رحمی بعلت رشد فوق العاده جنین، سه چهار ماهه اول دوران بارداری اهمیت بسزایی دارد. و اکثراً اختلالات بدنی و نقایص عضوی در همین دوران از زندگی جنین بوجود آمده و به رشد خود ادامه میدهند.
عواملی که در دوران بارداری بر روی جنین اثر دارد عبارتند از:
- بیماریهای مادر … سفلیس، بیماری سرخجه، توکسوپلاسنموریس
- سن مادر و حالات روانی
- اثر اشعه ایکس
- اعتیادات الکل
- دخانیات
- داروهای شیمیایی
عوامل مربوط هنگام تولد
ضایعات مغزی از رایج ترین ضایعات زمان زایمان است و مهمترین علل عقب ماندگی ذهنی محسوب می شود بسیاری از اختلالات حسی و حرکتی و هوشی کودکان حاصل شرایط نامطلوب زایمان و یا بر اثر اشتباهات پزشکی به هنگام تولد می باشد.
بیهوشی طولانی، خونریزی شدید داخلی، دشواری استنشاق، استفاده از وسایل جراحی، مشکلات تنفسی نوزاد، تولد زود رس و مشکلات دیگر باعث مختل ساختن سیستم مرکز عصبی، عقب ماندگی ذهنی و یا نقیصه ها و ضایعات دیگر می گردد.
عواملی که بعد از تولد اهمیت بیشتری دارند
ابتلا کودک به بعضی از بیماریها خصوصاً در ماههای اول زندگی در رشد هوشی یا عقب ماندگی تاثیر فراوانی دارد. خوشبختانه اکثر بیماریهای عفونی رایج را با استفاده از واکسیناسیون می توان پیشگیری کرد. از جمله عوامل مهم بعد از تولد که در بروز عقب ماندگی ذهنی موثرند به شرح زیر می باشد:
- انواع مننژیت
- مسمومیت ها
- کمبود غذا و سوء تغذیه
- خستگی های جسمی و روانی
- عقب ماندگی بعلت عوامل محیطی، اجتماعی و فرهنگی
- عوامل قطعی موثر در رشد هوش
- فقر انگیزه های محیطی (یعنی کودکان محیطهای نامساعد با کودکان همسال خود در محیطهای مساعد از لحاظ هوشی در درجات پایین تری قرار دارند .)
- کمبودهای عاطفی (کودکانی که از نظر پیوندهای عاطفی با مادر یا اطرافیان دچار فقر شدید بوده اند اکثرا” به اختلالات شخصیتی، ناسازگاریهای اجتماعی و نارسائیهای هوش مبتلا شده اند )
- مسائل بهداشتی و پزشکی
راهکار در امر مشاوره
امر مشاوره خانواده و مشاوره فردی در جهت محدود کردن تأثیرات استفاده از روشهای توصیه شده توسط افراد متخصص در تقویت و حفظ کارآیی عملی این افراد می تواند باعث افزایش اعتماد به نفس و سازگاری مناسب تر با استرسهای معمول زندگی افراد عقب مانده ذهنی گردد.
آموزش کودک و خانواده، آموزش مهارت های کلامی، محیطی، ارتباطی، اجتماعی، همچنین آموزش های ویژه و فیزیوتراپی و آموزش های مهارت های جسمی همگی می توانند در سازگاری و رشد بهتر این افراد و توانبخشی آنان کمک مؤثری باشند.
