مولفه های مهم کارکردهای اجرایی

کارکردهای اجرایی، فرایند شناختی سطح بالا هستند، که به فرد اجازه داشتن اقدامات هدفمند را می دهند. با توجه به غیر قابل پیش بینی بودن شرایط محیطی، کارکردهای اجرایی، ساختارهای با اهمیتی هستند که به انسان ها کمک می کنند موقعیت های غیر منتظره را تشخیص داده و به سرعت نقشه ها و برنامه هایی را طراحی کنند. کارکردهای اجرایی از جمله حیاتی ترین عملکردهای شناختی هستند که مشارکت افراد را تحت تاثیر قرار می دهند. اگر کارکردهای اجرایی به خوبی انجام نگیرند، بدکارکردی اجرایی رخ می دهد که در این صورت مشارکت فرد کاهش می یابد، نقش های فرد محدود می گردند و حتی ممکن است زندگی اجتماعی، استقلال و کیفیت زندگی فرد تحت تاثیر قرار گیرد.

بررسی تحولی کارکردهای اجرایی

متکالف و میشل (۱۹۹۹) در بررسی تحولی کارکردهای اجرایی که انجام دادند به این نتیجه رسیدند که ظهور این کارکردها مربوط به دوران اولیه رشد، احتمالاً پایان سال اول زندگی ظهور می باشد. تغییرات مهمی که در کارکردهای اجرایی صورت می گیرد بین سال های ۲ تا ۵ سالگی می باشد و سپس این کارکردها با رشد کودک همزمان رشد میکند و در حدود ۱۲ سالگی عملکرد کودک شبیه عملکرد بزرگسالان میشود. از طرفی میتوان شکست کودک را در انجام کارکردهای اجرایی بر اساس پیچیدگی و دشواری تکالیف مشخص کرد و نیز میتوان بین تحول جنبه های عاطفی نسبتاً داغ و از سوی دیگر جنبه های خاص تر شناختی خنک به نوعی تفاوت قایل شد.

سیر تکامل کارکردهای اجرایی با طول دوره رشد عصب شناختی ناحیه پیشانی مغز همگام است. به نظر می رسد رشد کارکردهای اجرایی طی دوران کودکی انجام می گیرد و احتمالاً این پیشرفت با رشد جهش هایی در بلوغ لوب پیشانی همزمان است. این دوره های رشدی بین تولد تا 2 سالگی، 9-7 سالگی و آخرین جهش در اواخر نوجوانی بین 19-16 سال رخ می دهد. کارکردهای اجرایی در عملکرد کلی رشدی – عصبی کودک نیز اهمیت به سزایی دارند و نقش اساسی در رشد شناختی، رفتاری و اجتماعی هیجانی کودک ایفا می کنند.

مشورت با یک روانشناس خوب خارج کشور در مسیر شناخت کارکردهای اجرایی و برنامه ریزی در راستای رسیدن به اهداف میتواند مفید واقع شود.

نواحی عصب روانشناختی درگیر

مطالعات زیادی در خصوص نواحی مغزی مرتبط با کارکردهای اجرایی و یا به بیان بهتر کارکردهای عالی شناختی انجام شده و نواحی متعددی بررسی و شناسایی شده اند. در این میان دو لوب پیشانی، قشر پیش پیشانی، و لوب آهیانه ای بیشترین تاثیر را دارند. همچنین ناحیه قشر خلفی جانبی پیش پیشانی در لوب پیشانی و نواحی مرتبط با توجه خصوصاً در لوب راست لوب آهیانه ای بیشترین نقش را دارند.

وظایف کارکردهای اجرایی

کارکردهای اجرایی مفاهیمی در حوزه روان شناسی شناختی هستند که به صورت های مختلف مفهوم سازی شده اند. این کارکردها فرایندی را شامل می شوند که عهده دار کنترل اعمال سطح بالاست و به خصوص برای حفظ اهداف ذهنی ویژه و به نتیجه رساندن آنها ضروری است. مولفه های گوناگونی برای کارکردهای اجرایی در نظر گرفته شده اند ازجمله: خودگردانی، برنامه ریزی، خودآغازگری، انعطاف پذیری شناختی، کنترل تکانه، سازماندهی، تصمیم گیری، حافظه کاری، کنترل حرکتی، احساس و ادراک زمان، پیش بینی آینده، بازسازی، زبان درونی و حل مسئله می باشد. انسان به واسطه این فرایندها میتواند فعالیت های هوشمندانه داشته باشد. گاتری در پژوهشی که در سال ۲۰۰۹ انجام دادند وظایف زیر را به شرح ذیل مطرح کرد:

• کنترل و هماهنگی رفتار
• برنامه ریزی اهداف
• نظارت بر رفتار خود
• بازداری پاسخ نابجا
• انعطاف پذیری و جهت گیری رفتار آینده
• انجام امور به طور موفقیت آمیز در زندگی روزمره

بحث کارکردهای اجرایی حیطه گسترده و شایان توجه برای تمرکز روی فرایندهای شناختی و فراشناختی است و نیز اینکه در پژوهش های گوناگون به نقش این کارکردها در حوزه های اختلالات شخصیت، اختلال بیش فعالی، اختلال وسواس اجباری و اختلالات خلقی و عاطفی پرداخته ده است که این نکته بیانگر وسعت موضوع و اهمیت نقش این کارکردها در رفتار انسان است.

تعریف برخی مولفه هایمهم در کارکرد اجرایی

حافظه فعال

حافظه فعال سیستمی با ظرفیت محدود است که اطلاعات ساده را ذخیره سازی و به صورت موقت و همزمان پردازش می کند، همچنین توانایی ذخیره سازی اطلاعات پیچیده شناختی و پردازش آنها مانند، تفکر، استدلال، درک، قضاوت و یادگیری همزمان را دارد. نقص در حافظه فعال و توجه آثار منفی عمده ای بر جنبه های مختلف فرایندهای شناختی همچون حل مساله و درک مطلب دارد، چرا که وقتی حافظه فعال و توجه با مشکل روبرو می شود، فرد قادر نخواهد بود، اطلاعات لازم را برای هدایت عملکرد قریب الوقوع در ذهن خود نگهداری کند و تا پیدا نمودن راه حل مناسب آن را دست کاری نماید.

بازداری

مفهومی مهم و کلیدی در روان شناسی محسوب می شود. بازداری شامل توانایی فرد در ممانعت از پاسخ های شناختی یا رفتاری می باشد و می تواند شناختی یا رفتاری باشد. در بازداری رفتاری، افراد از وقوع یک عمل جلوگیری می کنند یا آن را به تاخیر می اندازند یا از وقوع رفتارهای ناخواسته و واکنشی جلوگیری می کنند. بازداری از جمله کارکردهای اجرایی است که به طور عمده در اوایل دوران کودکی رشد می یابد. کارکرد اجرایی از طریق مدار فرونتواستریاتال پشتی به فرد این امکان را می دهند که رفتار و احساسات و اندیشه های خود را تنظیم کرده و به خود کنترلی دست یابند.

حافظه کاری

حافظه کاری نظام شناختی پیچیده با ظرفیت محدود است که در عین پردازش همزمان اطلاعات، انها را ذخیره سازی می کند و این توانایی افراد را قادر می سازد تا اطلاعات مهم را پردازش و ذخیره، اطلاعات نامربوط را کنار گذاشته و گام های تدریجی به سمت دستیابی به هدف بردارند. مشخص شده که حافطه کاری به طور نیرومند با ادراک خواندن، توانایی ریاضی و هوش سیال در کودکان و بزرگسالان مرتبط است.

انعطاف پذیری شناختی

انعطاف پذیری شناختی، توانایی تغییر آمایه های شناختی به منظور سازگاری با محرکه در حال تغییر محیطی است، یعنی توانایی هایی مانند تغییر دیدگاه یا سازگاری انطباقی فرد با قوانین، تقاضاها یا شرایط محیطی جدید. بنابراین انعطاف پذیری شناختی به این معناست که فرد از انتخاب هایش آگاه است، می تواند به موقعیت های جدید سازگار شود و در این موقعیت های جدید احساس کفایت و شایستگی می کند.

خود مهارگری

توانایی کنترل هیجان ها، رفتار و امیال به منظور دستیابی به بعضی از پاداش ها یا اجتناب از بعضی پیامدها است. خودکنترلی یعنی فرد کنترل رفتارها، احساسات و غرایز خود را با وجود برانگیختن برای عمل داشته باشد.

برنامه ریزی

داوسون و گوایر (۲۰۰۴) برنامه ریزی را توانایی تدوین نقشه راه برای رسیدن به هدف یا تکمیل تکلیف بیان میکند همچنین برنامه ریزی در بردارنده توانایی تصمیم گیری در مورد تعیین اولویت می باشد.

توجه

آنچه در حافظه فعال وارد میشود جهت ورود به حافظه بلند مدت باید مورد توجه قرار گیرد تا مواد درسی بهتر آموخته شود. میزان و چگونگی توجه از عوامل مؤثر یادگیری است. به طوری که نقص در توجه، فرصت پردازش، ذخیره و فراخوانی اطلاعات از شخص گرفته میشود.

استدلال

برک استدلال را نوعی راهبرد مسئله گشایی در مرحله عملیات صوری که طی آن کودک با یک نظریه کلی شامل همه عوامل احتمالی آغاز میکند، توصیف کرد که میتواند بر نتیجه یک مسئله تأثیر بگذارد و فرضیه خاصی را به بار آورد که آن را به طور منظم آزمایش کند.